भारतीय निवडणूक आयोग
– संविधानिक संस्था
– कलम 324
– स्थापना: 26 जानेवारी 1950
– पहिले मुख्य निवडणूक आयुक्त: सुकुमार सेन
– निवडणुका: राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती, संसद, राज्य विधिमंडळ
भारतीय निवडणूक आयोग
भारतीय निवडणूक आयोग ही एक स्वायत्त आणि अर्ध-न्यायिक संस्था आहे जी भारतातील विविध स्वतंत्र आणि निःपक्षपाती संस्थांचे प्रतिनिधी निवडण्यासाठी भारतात स्थापन केली गेली . 25 जानेवारी 1950 रोजी भारतीय निवडणूक आयोगाची स्थापना झाली
निवडणूक आयोगाचे अधिकार
सर्वोच्च न्यायालयाने ठरविल्यानुसार कलम 4२4 [१] मधील कार्यकारीद्वारे निवडणूक आयोगाच्या अधिकारावर नियंत्रण ठेवले जाऊ शकत नाही.याचे अधिकार केवळ निवडणुकांशी संबंधित घटनात्मक उपाययोजना आणि संसदेने बनविलेल्या काय द्याद्वारेच संचालित केले जातात. निवडणुका देखरेख, थेट, नियंत्रण आणि आयोजन करण्याची शक्ती देशात मुक्त होण्यासाठी निवडणूक आयोग आणि संसदेची पद्धत आयोजित करण्याच्या ठिकाणी निवडणुकांचा नि: पक्षपणा असला तरी निवडणुका स्वतंत्र व निष्पक्ष निवडणुकांनी अमर्यादित सत्ता बाळगली पाहिजे, तथापि,
निवडणूक आयोगाने नैसर्गिक न्यायाचा, कायद्याचा आणि बळाचा वापर करण्याचे नियम ठेवले आहेत. विधिमंडळ बनविलेल्या कायद्याचे उल्लंघन करू शकत नाही, किंवा कोणतीही ऐच्छिक कार्य करू शकत नाही, त्याचे निर्णय न्यायालयीन पुनरावलोकनास पात्र आहेत
निवडणूक आयोगाचे अधिकार निवडणूक कायद्याच्या पूरक असतात आणि प्रभावी आणि कायदेशीर प्रक्रियेद्वारे बनविलेल्या कायद्याविरुध्द त्याचा उपयोग करता येणार नाही,
हे आयोग निवडणुकांचे वेळापत्रक भारतीय निवडणूक आयोग, निवडणूकीचे गुण वाटप करण्याचे सामर्थ्य आणि निष्पक्ष निवडणुका घेण्याच्या सूचना देऊ शकेल. ठेवते
तो फक्त निवडणूक कार्यक्रम निवडलेल्या लोकांना फक्त मिळवा संच ला सेवा पुरविणारे न्यायासनासमोर असे म्हणाला की, त्याच्या शक्ती सर्वोच्च न्यायालयात अर्थ लावणे
लोकप्रतिनिधी लोक कायद्याच्या 1951 कलम 14,15 अध्यक्ष, निवडणूक सूचना निवडणूक जारी राज्यपाल अधिकार ते आयोगाच्या सल्ल्यानुसार जारी करण्याचा अधिकार देतात.
निवडणूक आयुक्तांची नेमणूक व कार्यकाळ
- मुख्य आयुक्तांची नियुक्ती राष्ट्रपती करतात
- 6 वर्षे किंवा वयाची 65 वर्षे ते पदावर राहतात
- मुख्य निवडणूक आयुक्त फक्त महाभियोगद्वारे काढले जाऊ शकते .
भारतीय निवडणूक आयोगाकडे विधानसभा , लोकसभा , राज्यसभा आणि अध्यक्ष इत्यादी निवडणुका संबंधित अधिकार आहेत तर ग्रामपंचायत, नगरपालिका, महानगर परिषद आणि तहसील व जिल्हा परिषद निवडणुकांचा अधिकार राज्य निवडणूक आयोगाकडे आहे.
निवडणूक आयोगाची कार्ये
१ निवडणुकांचे पर्यवेक्षण करणे, त्यांचे थेट आयोजन करणे आणि त्यांचे आयोजन करणे ही निवडणूक आयोगाची जबाबदारी असून ते राष्ट्रपती, उपराष्ट्रपती, संसद, विधानसभा यांच्या निवडणुका घेतात.
२. मतदार यादी तयार करतात.
3 .. राजकीय पक्षांची नोंदणी.
4…मतदारसंघ आखणे
5…मतदारयादी तयार करणे
6…राजकीय पक्षांना मान्यता देणे निवडणूक चिन्हे ठरवणे
7…उमेदवारपत्रिका तपासणे
8…निवडणुका पार पाडणे
9…उमेदवारांच्या निवडणूक खर्चाचा ताळमेळ लावणे
10 MPs. खासदार / आमदारांच्या अपात्रतेबाबत राष्ट्रपती / राज्यपालांना सल्ला देणे (पक्ष बदल वगळता)
चुकीचे निवडणूक उपाय वापरणार्‍या व्यक्तींना निवडणुका साठी अपात्र ठरवा.
राजीव कुमार हे २५ वे व सध्याचे प्रमुख निवडणूक आयुक्त आहेत. निवडणूक आयुक्त-अशोक लवासा
आतापर्यंतचे भारताचे मुख्य निवडणूक आयुक्त
भारतीय निवडणुक आयोगाच्या ‘प्रमुख निवडणूक आयुक्त’ पदाची जबाबदारी खालील १५ व्यक्तींनी सांभाळली आहे
- सुकुमार सेन : २१ मार्च १९५० ते १९ डिसेंबर १९५८
- कल्याण वैद्यनाथन सुंदरम : २० डिसेंबर १९५८ ते ३० सप्टेंबर १९६७
- एस.पी. सेन वर्मा : १ ऑक्टोबर १९६७ ते ३० सप्टेंबर १९७२
- महाराज डॉ. नागेन्द्र सिंह : १ ऑक्टोबर १९७२ ते ६ फेब्रुवारी १९७३
- टी. स्वामीनाथन : ७ फेब्रुवारी १९७३ ते १७ जुन १९७७
- एस.एल. शकधर : १८ जुन १९७७ ते १७ जुन १९८२
- राम कृष्ण त्रिवेदी : १८ जुन १९८२ ते ३१ डिसेंबर १९८५
- आर.व्ही.एस. पेरी शास्त्री : १ जानेवारी १९८६ ते २५ नोव्हेंबर १९९०
- श्रीमती व्ही. एस. रमादेवी : २६ नोव्हेंबर १९९० ते ११ डिसेंबर १९९०
- टी.एन. सेशन : १२ डिसेंबर १९९० ते ११ डिसेंबर १९९६
- एम. एस. गिल : १२ डिसेंबर १९९६ ते १३ जुन २००१
- जेम्स मायकल लिंगडोह : १४ जुन २००१ ते ७ फेब्रुवारी २००४
- टी. एस. कृष्णमूर्ती : ८ फेब्रुवारी २००४ ते १५ मे २००५
- ब्रिज बिहारी टंडन : १६ मे २००५ ते २८ जुन २००६
- एन. गोपालस्वामी : २९ जुन २००६ ते १९ एप्रिल २००९
- नवीन चावला : २० एप्रिल २००९ ते २९ जुलै २०१०
- शाबुद्दिन याकुब कुरेशी : ३० जुलै २०१० ते १० जून २०१२
- वीरावल्ली सुंदरम संपथ : ११ जून २०१२ ते १५ जानेवारी २०१५
- हरिशंकर ब्रम्हा :१६ जानेवारी २०१५ ते १९ एप्रिल २०१५
- नसीम जैदी :१९ एप्रिल २०१५ ते ६ जुलै २०१७
- अचल कुमार जोति :६ जुलै २०१७ ते २२ जानेवारी २०१८
- ओमप्रकाश रावत ः २३ जानेवारी २०१८ ते १ डिसेंबर २०१८
- सुनील अरोरा : २ डिसेंबर २०१८ ते ११ एप्रिल २०२
- सुशील चंद्रा : १२ एप्रिल २०२१ पासून तर १३ मे २०२२ पर्यंत
- राजीव कुमार